Televizyon dizilerinde trendler her periyot ilgi çekmiş, incelenmeyi hak etmiştir. Zira özünde bir tıp “toplum mühendisliği” projesidirler. Bazen toplumsal eğilimler saptanıp ona nazaran belirlenir bazen de “ihtiyaç doğrultusunda” şekillenirler. Bu “ihtiyaçlar” ise daima değişir: Küçülen bireyin organize şiddette sükûn bulması, güvenlik, arınma, kısımlar ortası diyalog… Birer örnek verebiliriz. Fakirleşen, otorite karşısında savunmasız kalan “küçük insan”ın güçlü hissetme muhtaçlığı mafya dizileri marifetiyle karşılanırken bu çeşit üretimler bir trendden fazla artık oturmuş, her daim müşterisini bulan eserler olarak dikkat çeker. Lakin geniş bölümlerin güvenlik muhtaçlığına seslenen asker-polis dizileri güneydoğuda çatışmaların yine şiddetlendiği bir periyotta ortaya çıkmış ve vakitle yerini sağlamlaştırmıştır. Bugün bu güvenlik dizileri çabucak her ulusal kanalın yayın programına alınmaktadır. Arınma gereksinimi, rehabilitasyon kisvesi altında vekaleten günah çıkartılan, tavuk sakatatından katarsis yaşatan Gülseren Buğdaycıoğlu hikayelerinde karşılanırken bu diziler yeni ucuz yollu melodramlar olarak da dikkat çeker. Baskın aile dramları izletir bize Buğdaycıoğlu senaryoları. Aile-aileler mağdur yahut zalim olsun ön plandadır ve bireyin güzelleşmesini küme psikolojisine bağlar.
Bu cinsten diziler hâlâ gündemdeki yerini koruyor. 90’ların sonunda patlayan Kemalettin Tuğcu hikayeleri 2000’lerde edebiyat uyarlamalarına evrilmiş biraz da tarihî imaller, periyot işleri görünür olmuştu. Günümüzde bu ölçüde bir hâkimiyeti Buğdaycıoğlu’nun melankolik anlatılarının kurduğunu ve ucuz romantizm yerine acılı ilgiler, bol bol travma ve “yanlış kaynama” önerdiğini görüyoruz. Arabesk, tutuk, boynu kıldan ince bir bayan inşa ediyor Buğdaycıoğlu. Buna rağmen yeni trendlere de rastlanıyor. Örneğin kutuplar ortası bağlantı kuran, kesitleri aşk vasıtasıyla -başka bir deyişle fermanı yırtıp atarak- gönülleri buluşturan, bir olunduğunda samanlığı seyran yapamasa da yemek masasını kolay haber programı stüdyolarına çeviren yeni diziler peyda oldu. ‘Ömer’ ve ‘Kızılcık Şerbeti’ bu dizilerin öncüleri konumundalar.
Devamı gelir mi vakitle göreceğiz. Yaklaşan seçim ve buna bağlı rejim sonuçları bu trendin yeni dönemdeki mukadderatını belirleyecek. Dönem bitip de sakar genç kızla kaslı ve reklam ajansı sahibi erkeği baş göz eden yaz dizileri ortaya girecek, “diyalog aşkları” yerini yaz aşklarına bırakacak lakin önümüzdeki ekim ayı prestijiyle mevcut maneviyat dizilerinin durumu da ortaya çıkacak.
TELEVİZYONDA YENİ TREND: DİYALOG AŞKLARI
Gelecek dönem ne olur bilinmez. Seçimler nasıl sonuçlanır, geçim sıkıntısı toplumu nerelere sürükler? Dolar hangi düzeye fırlar da kaslı ve şuh bakışlı işverenine aşık sakar kızcağızlar ne kadar ilgi çeker? Şimdilik muamma…
Yazımızın konusu ‘Kızılcık Şerbeti’ lakin iki dizinin ortak özelliklerini şöyle bir toplamak yarar sağlar. ‘Ömer’ ve ‘Kızılcık Şerbeti’ genel çizgileriyle dini bütün ailede yetişmiş erkek ile laik bayanın aşkını işliyor. ‘Kızılcık Şerbeti’ evlilik münasebetiyle tarafların bağlantısını daha önemli bir çerçevede işleyip aileleri de kutuplar halinde ve bariz sunarken ‘Ömer’ (ilk kısımları itibarıyla) biraz daha benzemezlerin çekimine ve aşkın hudut tanımazlığına odaklanıyor. ‘Ömer’ ile ‘Kızılcık Şerbeti’nin bariz bir ayrımı kelam konusu. ‘Kızılcık Şerbeti’nde muhafazakâr aile İslami otel zinciri üzerinden yani bir bakıma dinî-kültürel hassaslıkları suiistimal ederek yükselmiş burjuva bir aile; ‘Ömer’de muhafazakâr gencin ailesi oturaklı, yerleşik mahalle muhafazakârları olarak tanımlayabileceğimiz bir çizgide orta halli. Üstelik babası kelamı geçen dindar bir kişilik, imamlık yapıyor, sert bir duruşa sahip. Her iki dizide de köşeli ve güçlü figürler var ve bu figürler anlatının, çatışmanın da zımnî kurucuları aslında.
KADININ HİSSESİNE ÖRTÜNMEK, ERKEĞE GÖMLEK DEĞİŞTİRMEK
Bu trend değerlendirmesi akabinde yazının temel konusu diziye geçmeyi umuyorum. Bayana yönelik şiddete değinmesi ve özgürlük beyanını öne çıkarması bakımından ‘Kızılcık Şerbeti’nin daha çok konuşulduğu, birtakım sahnelerinin olay olup birtakım kısımlarının reytingde doruğa ulaştığı haftaları geride bıraktık. Dizi RTÜK tarafından cezalandırılırken beş hafta yayından kaldırıldı. Üstelik cezanın uygulandığı birinci haftanın akşamı dizi yerine ‘İslamofobi’ belgeseli yayınlandı. Böylelikle seyirciye ve iktidarın tabanına da dizinin nerede durduğuna dair ileti verildi. “Dizi İslami bedelleri çarpıtıyor” tipinden bir ileti. Bu beş haftalık cezanın aktüel siyasetle direkt bir bağlantısı var. Kesin bir karşılık vermek güç ama üstte kelamını ettiğimiz “barıştırma” siyasetinde bulanık tutumun aşıldığı, buna karşılık iktidar cephesinden de karşılığın gecikmediği söylenebilir. Bir bakıma ‘Kızılcık Şerbeti’ iki kısmı apolitik bir düzlemde bir simülasyon çalıştırmasına sokmaktansa gerçek meseleleri da ortaya sıkıştırdı ve bunun bedelini ödemekte gecikmedi. Üstelik senaristler bu alana bile isteye hele destursuz daldılarsa bizim trend argümanımız da kısmen boşa düşüyor ve dizinin, barıştırma siyaseti izlemekten fazla bağımsız anlatısını desteklediği anlaşılıyor. Çıkış noktaları benzeri olsa da yolda ayrıştıkları, farklı telaffuzlara başvurdukları görülüyor.
‘Kızılcık Şerbeti’ yalın bir aşk öyküsü değil, daha doğrusu bir ikili (Doğa-Fatih çiftine) bağlı kalmıyor. Vakitle birçok çift devreye giriyor ve adeta bir aşk fırtınası estiriliyor. Dizilerde yan aşkların çoğalması sürpriz sayılmaz ama Show TV’nin üretimine bir eşitlik hakim. Bir laik bir mütedeyyin düzleminde ilerleyen ve “gönül ferman, karşı kutup, aktüel siyaset hatta sınıfsal ayrım falan dinlemez” diyen bir dizi var karşımızda. Birçok ayrımı birçok ilgide ortadan kaldırması dizinin salt toplumsal gerginliklere merhem olarak reçete edilmediğini, reyting hedefleyen entrikaların yanı sıra her açıdan helalleşildiğini ortaya koyuyor. Tüm bir iktisadi çukuru kapatan, son yirmi yılda türeyen zenginlerin günahlarını affeden bir yaklaşıma şahit oluyoruz. Aslında güçlü dindarın eski ekonomik yükünü kaybetmiş laik üzerinde kurduğu hegemonya da anlatıdaki aşkların kılavuzu niteliği taşıyor.
Dizideki temel aşkta dindar kısmın gücünü temsilen erkek düşmüş laik bölümden bir bayanla evleniyor. Dindar kısımdan bir bayan ise laik bölümden erkeğe kaptırıyor gönlünü. Bu evlilikte dindarı (Fatih) orta yolu bulma imgesine rağmen içten içe bir tahakküm kurma uğraşına şahit oluyoruz. Laik erkekle mütedeyyin bayanın bağlantısındaysa erkeğin (Umut) “olduğu gibi” kabul eden, kucaklayan bir pozisyonda durduğunu görüyoruz. Sevdiği bayan için annesini karşısına alıyor. Kaldı ki ilgilerde laik tarafların karşısına genelde anneleri dikiliyor. Bu durum kültürel manada mütedeyyin kesimde erkeğin kelamının geçerli olduğunu işaret ederken laik kesimde bayanın müdafaacı tarafının öne çıktığı sonucunu veriyor. Dizide ayrıyeten mütedeyyin bölümün hoşgörülü ve gömlek çıkarıp yenisini giymiş erkeği (Ömer) ile laik kesitin aklı başında lakin yeri geldiğinde hırçın bayanının (Kıvılcım) münasebetini izliyoruz. Hegemonya kurma gayretine rağmen bir istikrarın de gözetildiği, karşı tarafa onu kırmayacak kadar yaslanıldığı anlaşılıyor. Dindarın mahalle baskısının evlilik yoluyla karşı mahalleye de taşındığı dizide iki tarafın birbiri olmadan yapamayacağı vurgulanıyor.
Nedir ki tüm bu ağırlama uzlaşma gösterisi perde ortasında temel kimliğine kavuşuyor ve gömlek değiştirmenin erkeklere mahsus olduğu, bayanlara örtünmenin kaldığı bu denklemde eril siyaset yapıcılarının ayak uydurma gayreti politik bir manayla açıklanırken bayana sırf bu siyaseti sürdürmek, kurucu değil esirgeyici, kurtarıcı bir biçimde üstlenmek ve örtünmek kalıyor. Erkekler dizideki bağlarda gömleklere dair her türlü tasarrufa sahipler. O gömlekleri kâh ütüleyebilir kâh bahçeye asıp kâh yırtıp atabilirler! Kadınlarsa bu bağlantılarda tesettürün ötesinde boyun eğen konumdalar ve acısı işin içine “doğrusu bu” yargısı da karışıyor. ‘Kızılcık Şerbeti’ laik bayanları bağlarda itiraz eden lakin günün sonunda baş eğen olarak kıymetlendiriyor. Bu bayanlara başka bir parantez açmakta yarar var.
YAVRUSUNU DİNDAR KAPMIŞ ANNELER VE HÂLÂ AYSUN KAYACI BİÇİMİ İTİRAZ
‘Kızılcık Şerbeti’nde laik annelerin kültürel etrafları, sınıfsal aidiyetleri ne olursa olsun önyargılı bir tavır sergilediklerini görüyoruz. Yavrularını dindarlara kaptırmış iki anne figürü öne çıkmakta. Tabiat’ın annesi Sönmez ile Umut’un annesi Nalan evlatlarının ilgilerine son derece kararlı muhalefet ediyorlar. Sönmez daha seçkin bir çizgide, bir kesitin sözcülüğünü üstlenmiş gibi… Orta sıra yakınsa dahi pazarlığa yanaşmayan, zayıflık belirtisi göstermeyen; alttan aldığında bile inadından hiç vazgeçmeyen, uzlaşmayan, davulun dengini arayan bir karakter. Münasebetiyle “Sönmez tok bir çevreyi temsil ediyor” diyebiliriz. Tahminen hatta “28 Şubat”ı… Zira Sönmez’in hükmetme yetisindeki gerileyiş ekonomik göstergelerle desteklenir cinsten. Onun gidişiyle bir boşluk dolmuş, taşlar yerine oturmuş. Aristokratik eğilim sergileyen son İstanbulluların veyahut uyduruk/’Yakın Doğulu’ burjuvalarımızın yere düşen burunlarını almayışı Sönmez’in küllerinde gizli… Düşmüş ve çoktan sönmüş fakat ısrarını sürdürüyor. Nalan ise Sönmez’e kıyasla daha halktan… Ön yargıları daha kolay, ekonomik şiddeti daha düşük, Sönmez geniş bir ailenin başında… Liderliği su götürür lakin yeterli makûs bir koltuğu var, Nalan’ın ise bir kutba yakın olmaktan öbür dermanı yok.
İki annenin yanı sıra Tabiat’ın kardeşi Alev (Müjde Uzman) de laik cephenin saldırgan yüzünü temsil etmekte. Alev kendinden “rahatsız edici derecede” emin bayan pozisyonunda ve bu pozisyonu çokbilmişliği, sivri çıkışları, kışkırtıcı yaklaşımlarıyla belirleniyor.
Dizinin laik bayanları, çıkışları ve hareketleriyle Beyaz Türk telaffuzunun altını doldurmaya çalışıyor. Doğrusu önemli bir art planı bulunmayan, yakıştırma seviyesinden ileri gidemeyen bu telaffuz Cumhuriyet’in birinci yıllarından itibaren sürdürülen, Fatih-Harbiye çelişkisine indirgenmiş bir kültürel arbedenin Batı hayranı tarafını işaret ederken sınıfsal durumu da öteliyor, öbür bir deyişle cambaza baktırıyor. Beyaz Türk’ün, tesettürlü bayanların iş hayatına iştiraki noktasında ahkam kesmesi farklı bir detay olarak karşımıza çıkıyor. Nalan katışıksız bir Beyaz Türk değilken oğlunun sevgilisi Nursema’yı meskeninde görünce temizlikçi zannediyor. Nursema’ya “yoksa bu halde oğlumun konutunda ne işin var” diye sorması, ürkmesi, şaşırması, oğlunu elden kaçırıyorum kaygısı ve hepsinin kötüsü sonların ihlal edildiği korkusu dikkat cazibeli.
“Mütedeyyin kesite (karşı mahalleye) ofis çalışma hayatını yasaklıyorlar” mağduriyeti için çekilmiş stilize bir sahne bu lakin farkında dahi olmadan bu yasağı uygulamaya çalışan orta sınıf üyesi ve çalışma ömrü üzerinde hiçbir aktifliği yok yalnızca onaylayıcı, “destekçi” olabilir. Lakin bu anne zan ile itham ortasında gidip geliyor. İtham edildiği şey yıllarca tartışıladuran bir mağduriyete, dindar kısmın yok sayılmasına yardım yataklık etmesi. Ayrıyeten zannediyor bu anne; kapalı bir bayanın paklık dışında bir işte çalışamayacağını zannediyor, yakıştırmıyor. Burada da bir Aysun Kayacı polemiği göze çarpıyor. Kayacı’nın “benim oyum çobanla bir mi” çıkışı çok konuşulmuş, devamında bu kalıp çeşitli biçimlerde lisanımıza yerleşmişti. Oyun bir olmadığı kesim çoklukla “cahil sürü”ydü. Uzun yıllar beyaz atlet ve lastik topla tasvir edilen, seri numarası silinir üzere sınıfsal özü silinip makarna-kömür kolaylığında irdelenen, kıl tüy hamasetine sıkıştırılan bilgisiz sürü AKP’nin meçhul “millet” tarifine uyuyordu. Siyasal iktidar bir yandan dizideki mütedeyyinleri saltanat kayığına bindirirken öteki yandan bindirilmiş kıtaları, ülkede tahminen de en ucuz siyaset yapma usulü olan ötekinin sözcülüğünü üstlenip muhalefetin karşısına koyuyordu. ‘Kızılcık Şerbeti’ndeki laik teyzelerin biraz İzmirli biraz İstanbul seküleri biraz da Aysun Kayacı kendini bilmezliğinde çizebiliriz.
LAİKLERİN EN UZUN YİRMİ YILI YA DA ÖDEŞTİYSEK BARIŞALIM MI?
Bir başka sahne ise yeniden çok konuşulan kolonya sahnesiydi. Bu sefer varlıklı Müslüman ailenin meskenine konuk olduk, salonda koltuk grubuna kurtulduk. Gelen konuğa kolonya ikram edildi daha sonra kolonyada alkol olduğu gerçeğiyle yüzleşildi ve dehşete düşüldü. Bu irkilişi Umut’un annesindeki irkilişe denk görebiliriz. Diplomasi her salonda benzeri işlerken sonlar her daim titizlikle savunulmakta. Kolonyanın tuz dökülerek nötrlendiği sahne Türkiye’nin yakın siyasi tarihini de özetlemekte. ‘Kızılcık Şerbeti’ kederini anlatmak için ikonik sahneleri yeğlemiş. Bu sahnelerin birinde elbette Ramazan hassasiyeti üzerine düşülmüş. “Oruç tutanlara saygı” lüks bir restoranda tartışılıyor ve Kıvılcım karakteri demokrasi ile ibadete tıpkı ölçüde kıymet verilmesi gerektiğini savunuyor. Bir sefer daha nötrleme arayışı izliyoruz. Ki o da dizinin aklı başında laiklerinden. Delidolu kişiliğine rağmen müzakereye açık… Lüks bir kesimde tartışılan özgürlük ve söz sorunu ‘Kızılcık Şerbeti’nin muhafazakârları son yirmi yıldaki zenginlikleriyle barıştırma niyeti güttüğünü de açığa çıkarıyor. Güya dindar ailenin “reisi” Abdullah Ünal dinî hassasiyetleri gözeterek kurduğu otel zinciriyle öteki bir dünyaya geçmemiş, fevkalade bir zenginliğe kavuşmamış! Dizinin ramazan hassasiyetini uzlaşmacı bir halla tartışıp dini hisleri ve çekinceleri suiistimale dayalı bu zenginliği eleştirmemesi dikkat cazibeli… Dindar kesitin kolonya çıkışı, laik kesitin ramazanda da alkol tüketilir çıkışı (ki bu sorun tekrar “Müslüman mahallesinde salyangoz satılmaz” çizgisinde, içki tüketenlerin turist olduğu gerekçesiyle savunuluyor) politik istikameti “ferman dinlemeyen” aşkların önüne geçirip diyalogu da gerçeğe uygun, çatışmalı-anlaşmalı bir çerçevede aktarırken ekonomik kabahatlerin yadsınması dizinin asıl niyetini gözler önüne seriyor. Dindar bölümlerin kuralsız zenginleşmesini dekor kılarak toplumsal çelişkiyi -onu da ezberlenmiş kültürel kodlar üzerinde- yinelemek. Daha da ileri gidip şunu söyleyebiliriz: ‘Kızılcık Şerbeti’ 28 Şubat telaffuzunu tekrar üreten, dindarların hâlâ dışlandığı tezini öne süren farklı olarak insafa gelip bu sefer laiklere de iş göremez raporu yazan bir imal. Her iki taraf da 28 Şubat’ını yaşadığına nazaran barışalım mı?
ŞİMDİ YİYİN BİRBİRİNİZİ!
Yazıyı Nursema sıkıntısına değinmeden noktalamayalım. Ceren Yalazoğlu Karakoç’un canlandırdığı Nursema karakteri bayana yönelik baskıyı teşhir etmesi bakımından çok konuşuldu. Mütedeyyin ailenin muhafazakâr kızı Nursema laik ailenin fikri açık erkeği Umut ile bir aşk yaşıyordu. Bu durum sezilince tedbir gecikmedi ve görücü yordamıyla evlendirildi. Tabiri caizse bütün dünyası yıkılan Nursema kocasına isyan etti. Görücü yöntemi evliliği tamamlayan ise gerdek gecesi oluyor. Gerdek gecesi gönülsüz evliliklerin filtresi âdeta. Nursema bu filtreden geçmiyor, gönlü kaldırmıyor. Cama çıkan bayan kendini atacağını söylüyor. Çiçeği burnunda kocası itip düşürüyor Nursema’yı. Nursema ağır bakımda kalıyor. Televizyon dünyamız için buraya kadar olağan. Sıklıkla gördüğümüz ve alıştırıldığımız “ezilen kadın” tabloları. Lakin ne oluyorsa oluyor ve Nursema kırılan kolu yenin içine saklamaktansa, bağrına taş basmaktansa ailelerin bir ortaya geldiği iftarda yani birinci fırsatta haykırıyor hislerini. En çok da ona bunu reva gören anne babasına öfkeleniyor, hayal kırıklığını söz ediyor. Burada Nursema’nın “yiyin birbirinizi” çıkışı çok kıymetli ve tahminen de dizinin politik telaffuzunu bir anda farklı bir düzleme, şuurda bir sıçramaya taşıyor. Nursema’nın yüz dönüşü bayanların bütün haklarını budamaya çalışan siyasi iradeye bir karşı duruş olarak nitelenebilir. Dahası siyasi iktidar kendi mahallesine dair konuşulmasından lakin en çok da kendi sokaklarında nifak çıkarılmasından rahatsızlık duymuş olmalı. Yoksa bu kadar ideolojik bir kararı çabucak yürürlüğe sokmazlardı. Ya da önümüzdeki seçimlere yönelik siyasi ittifakını da kendi sağından kuran iktidar, toplumsal çürümeye dönük tenkitleri şimdi ihtimal dâhilindeyken boğmak, tok bir cevap vermek istedi ve tam manasıyla “çıt çıkmayacak” dendi.
**
‘Kızılcık Şerbeti’, birebir devir ortaya çıkan ‘Ömer’ dizisi üzere bir değişimin habercisi. Barış, helalleşme hatta ödeşme üzere argümanlı pratikleri karşılayamasa da elbet bir diyalog arayışına denk düşmekte… Bu diyalog ise yükselen bayan hareketinden esinleniyor ve aile içindeki açmazları teşhire kapı aralıyor. Bununla birlikte dizi toplumsal çürümenin temel boyutunu yani sınıf çelişkisini ötelerken iktisatlarına halel getirmediği erkeklerin sistemine pek ilişmiyor.